سیاهدانه چه خواص منحصر به فردی دارد و چه کسانی نباید آن را مصرف کنند؟
سیاه دانه (Nigella sativa) گیاه گلدار یک ساله بومی بخش‌هایی از آفریقا، هند، آسیا و مدیترانه است. این گیاهی از جنس سیاه دانه (Nigella) و خانواده آلالگان (Ranunculaceae) است و بیشتر به‌عنوان گیاه دارویی شناخته می‌شود.
از دیرباز سیاهدانه برای درمان بیماری‌های زیادی استفاده می‌شود. تیموکینون، ترکیب زیست‌فعال اصلی موجود در سیاه دانه علت بسیاری از خواص این گیاه است. در این مقاله به کاربردهای سنتی سیاه دانه، مزیت‌های تغذیه‌ای، اثرات جانبی، موارد احتیاط و سمیت سیاهدانه می‌پردازیم.
مواد مغذی موجود در سیاه دانه
سیاه دانه حاوی درشت مغذی‌ها و همچنین ریزمغذی‌های ضروری برای سلامت انسان است. از نظر درشت‌مغذی‌ها، سیاه دانه حاوی پروتئین، چربی و کربوهیدرات است. این دانه‌ها همچنین منبع فیبر غذایی و اسیدهای آمینه مختلف ازجمله موارد زیر است:
- گلوتامات
- آرژینین
- سیستئین
- متیونین
ریزمغذی‌های (ویتامین‌ها و مواد معدنی) مهمی که در دانه‌های سیاه دانه یافت می‌شود عبارتند از:
- آهن
- مس
- روی
- فسفر
- کلسیم
- تیامین
- نیاسین
- پیریدوکسین (ویتامین B6)
- اسید فولیک
صدها ترکیب گیاهی نیز در سیاه دانه وجود دارد که ممکن است برای سلامتی مفید باشند. برخی از آن‌ها عبارتند از:
- آلکالوئیدها
- ساپونین‌ها
- استرول‌های گیاهی
- اسانس‌های روغنی
- تیموکینون
وجود ترکیبات و مواد مغذی یاد شده ممکن است دلیل استفاده از سیاه دانه در طب سنتی برای هزاران سال باشد.
کاربردهای سنتی سیاه دانه
سیاه دانه گیاهی محبوب در بسیاری از انواع طب سنتی مانند طب سنتی چینی و هندی است. هم از دانه و هم از روغن سیاه دانه اغلب برای درمان بیماری‌های مختلفی در طب سنتی استفاده می‌شود.
به‌طور سنتی از سیاه دانه برای درمان موارد زیر استفاده می‌شود:
- برونشیت
- آسم
- اسهال
- اختلالات پوستی
- بیماری کبد
- مشکلات گوارشی
- اشتهای ضعیف
- انگل‌ها
- کم بودن شیر مادر
همچنین تصور می‌شود سیاه دانه از سیستم ایمنی حمایت می‌کند و از کبد، کلیه‌ها و دستگاه گوارش محافظت می‌کند. مطالعات مختلف نشان داده است سیاه دانه دارای خواص دیگری ازجمله موارد زیر است:
- دیورتیک (کاهش دهنده تجمع مایعات)
- ضد فشار خون
- ضد دیابت
- ضد سرطان
- ضد میکروب
- ضد درد
- ضد التهاب
- آنتی‌اکسیدان (محافظ در برابر مولکول‌های مضر به نام رادیکال‌های آزاد)
بیشتر مطالعات موجود در آزمایشگاه انجام شده و مطالعات انسانی نبوده است، بنابراین شواهد علمی از همه استفاده‌های سنتی از سیاه دانه حمایت نمی‌کنند.
آنچه پژوهش‌ها می‌گویند
کارآزمایی‌های نسبتا زیادی روی سیاه دانه و تاثیر احتمالی آن روی بیماری‌های مختلف انجام شده است. ذکر این نکته ضروری است که برخی مطالعات نتایج ضدونقیضی درمورد میزان اثربخشی سیاه دانه حاصل کرده‌اند، بنابراین قبل از مصرف سیاه دانه برای درمان مشکل سلامتی باید احتیاط کرد.
همچنین به یاد داشته باشید که مکمل‌ها هرگز نباید جایگزین مراقبت‌های استاندارد شوند. در ادامه نگاهی عمیق‌تر به برخی از پژوهش‌ها درمورد تاثیر سیاه دانه روی مشکلات سلامتی و بیماری‌های مختلف می‌اندازیم.
ممکن است قند خون را بهبود بخشد
ترکیبات موجود در سیاه دانه ممکن است به افراد مبتلا به دیابت نوع دو کمک کند قند خون خود را کاهش دهند. کارآزمایی‌های بالینی مختلف پتانسیل سیاهدانه را برای عمل به‌عنوان درمان مکمل دیابت نشان داده‌اند. مرور سیستماتیکی از ۱۳ کارآزمایی بالینی بهبودهایی در کنترل قند خون را نشان می‌داد. برخی از این کارآزمایی‌ها نیز نشان داده‌اند سیاه دانه حساسیت به انسولین را بهبود می‌بخشد.
ممکن است به پیشگیری از دیابت کمک کند
مطالعه‌ای سیاه دانه را با متفورمین (از داروهای دیابت) و تغییرات سبک زندگی مقایسه کرد تا مشخص شود کدام مداخله برای افراد مبتلا به پیش‌دیابت (سطح قند خون بالایی که به اندازه‌ای بالا نیست که دیابت در نظر گرفته شود) بهتر است. سیاه دانه نتایجی مشابه متفورمین ازنظر سنجه‌های اندازه بدن (مانند وزن و شاخص توده بدنی) و کنترل قند خون حاصل کرد. این گیاه همچنین نتایج آزمایش چربی خون و التهاب را در افراد دچار پیش دیابت بهبود داد.
گرچه این نتایج امیدوارکننده است، برخی از پژوهشگران معتقدند به آزمایش‌های انسانی گسترده‌تری نیاز است. هنوز نادانسته‌های زیادی درمورد مقدار بهینه و ایمنی سیاه دانه برای بیماران مبتلا به دیابت وجود دارد.
ممکن است سلامت قلب را ارتقا دهد
تیموکینون و ترکیبات دیگر موجود در سیاه دانه با اثرات مفیدی روی سلامت قلب همراه بوده‌اند. مطالعات نشان داده‌اند سیاه دانه ممکن است در مواردی مانند فشار خون بالا، بالا بودن چربی خون، تصلب شرایین و آسیب قلبی مفید باشد.
براساس مطالعه مروری، مصرف سیاه دانه با بهبود فشار خون سیستولیک و دیاستولیک مرتبط است که احتمالا ناشی از اثرات مدر آن است. این نتایج هم در افراد سالم و هم در افراد مبتلا به سندرم متابولیک مشاهده شده است. در همین مطالعه مروری به چندین مطالعه حیوانی اشاره شد که در آن سیاه دانه سطح چربی خون را بهبود داده بود. به‌طور‌خلاصه نشان داده شده است که سیاه دانه موجب افزایش کلسترول خوب و کاهش کلسترول بد می‌شود.
در مطالعه کوچک و طولانی مدتی، مصرف روزانه سیاه دانه به همراه داروهای کاهش‌دهنده قند خون به مدت یک سال در افراد مبتلا به دیابت مورد بررسی قرار گرفت. در مقایسه با گروه دارونما، افرادی که سیاه دانه را به رژیم درمانی خود افزوده بودند، بهبود معناداری را در کلسترول کل و نسبت LDL/HDL تجربه کردند. افزوده سیاه دانه همچنین منجر به بهبود ضربان قلب و فشار خون شد.
اگر بیماری قلبی دارید، قبل از مصرف سیاه دانه با پزشک خود مشورت کنید، زیرا هنوز مطالعات به نتیجه قطعی نرسیده‌اند و سیاه دانه نیز مانند گیاهان دارویی دیگر ممکن است با برخی داروها تداخل داشته باشد.
ممکن است حافظه و شناخت را بهبود بخشد
مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی به رابطه احتمالی میان سیاه دانه و شناخت اشاره می‌کنند. این پژوهش‌ها نشان داده‌اند که سیاه دانه حافظه و یادآوری را بهبود می‌بخشد. در برخی از کارآزمایی‌های انسانی کوچک نیز نتایج مشابه شده است.
مطالعه‌ای روی ۴۰ فرد مسن سالم مصرف سیاه دانه را با دارونما مقایسه کرد تا ببیند که آیا بر حافظه، توجه و شناخت تاثیر دارد. گروهی از افراد هر روز دو کپسول ۵۰۰ میلی‌گرمی از سیاه دانه مصرف می‌کردند. طول دوره آزمایش نه هفته بود. در پایان مطالعه، مشخص شد سیاه دانه تاثیر مثبت معناداری بر حافظه، توجه و شناخت دارد.
کارآزمایی کوچک دیگری مصرف سیاه دانه را در پسران ۱۴ تا ۱۷ سال آزمایش کرد. در این مطالعه تعدادی از شرکت‌کنندگان روزانه ۵۰۰ میلی گرم سیاهدانه را به مدت چهار هفته مصرف کردند. مشخص شد سیاهدانه تاثیر مثبتی بر خلق و خو، اضطراب و شناخت داشت، اما از نظر آماری تفاوتی با دارونما نداشت. بنابراین برای تعیین نقش سیاهدانه در حافظه و شناخت به کارآزمایی‌های انسانی بزرگتر و طولانی‌تری نیاز است.
ممکن است درمان مکملی برای برخی شرایط پوستی باشد
اسانس روغنی سیاه دانه ممکن است به صورت موضعی برای درمان بیماری‌های پوستی مختلف استفاده شود. مرور سیستماتیکی از کارآزمایی‌های تصادفی کنترل‌شده با دارونما به این نتیجه رسید که سیاه دانه ممکن است در درمان شرایط زیر مفید باشد:
- اگزما
- پسوریازیس
- پیسی
- آکنه
در بیشتر مطالعاتی که در مطالعه مروری گنجانده شده است، از سیاه دانه به صورت موضعی استفاده شده است. گرچه مصرف خوراکی سیاه دانه نیز ممکن است اثرات مثبتی بر این موارد و مشکلات پوستی دیگر داشته باشد.
در مطالعه‌ای اثرات سیاه دانه با بتامتازون (از استروئیدها) و اوسرین (نوعی لوسیون) در تسکین اگزمای پوست مقایسه شد. در این مطالعه شرکت‌کنندگان ۱۸ تا ۶۰ ساله به‌طور تصادفی یکی از سه درمان را دریافت کردند (دوبار در روز به مدت چهار هفته). سیاه دانه و بتامتازون اگزمای دست را سریع‌تر از اوسرین بهبود دادند.
مطالعه دیگری اثر سیاه دانه را با روغن ماهی در درمان پیسی مقایسه کرد. ۵۲ شرکت‌کننده، دو بار دروز عصاره روغنی سیاه دانه یا روغن ماهی را روی ضایعات پوستی خود مالیدند. در پایان کارآزمایی شش ماهه، درنتیجه استفاده از سیاه دانه بهبود بیشتری در اندازاه ضایعات پیسی مشاهده شد.
ممکن است التهاب را کاهش دهد
التهاب فرایندی طبیعی است که ممکن است براثر آسیب، عفونت یا بیماری ایجاد شود. ترکیبات موجود در دانه و روغن سیاهدانه ممکن است به کاهش این التهاب کمک کنند.
اثرات سیاه دانه بر التهاب و استرس اکسیداتیو در مرور سیستماتیک اخیری مورد ارزیابی قرار گرفت. از ده کارآزمایی بالینی که در این مرور درنظر گرفته شده بودند، این نتیجه حاصل شد که سیاهدانه نشانگرهای التهابی همچون پروتئین واکنشی سی و فاکتور نکروزدهنده تومور-آلفا را کاهش داده و قدرت آنتی‌اکسیدانی را افزایش می‌دهد.
براساس برخی مطالعات سیاه دانه همچنین ممکن است به عنوان درمان مکمل برای افراد مبتلا به آرتریت روماتوئید (رماتیسم مفصلی) مفید باشد که نوعی بیماری خودایمنی است که مشخصه آن التهاب مزمن و درد مفاصل است.
مطالعه کوچکی در ۴۲ فرد مبتلا به آرتریت روماتوئید روغن سیاه دانه را با دارونما مقایسه کرد. نیمی از شرکت‌کنندگان به مدت هشت هفته، دو بار در روز ۵۰۰ میلی‌گرم روغن سیاه دانه مصرف کردند. در افراد مبتلا به آرتریت روماتوئید، سیاه دانه سیتوکین‌های ضدالتهابی را افزایش و سیتوکین‌های پیش التهابی را کاهش داد. همان طور که در مطالعات مختلف نیز ذکر شده است، برای تایید بیشتر این مساله که آیا سیاه دانه التهاب را کاهش می‌دهد به پژوهش‌های بیشتری نیاز است.
عوارض جانبی سیاه دانه چیست؟
مصرف سیاه دانه به‌طورکلی برای بیشتر مردم خطری ندارد. مطالعات مختلف روی این گیاه به عوارض جانبی و ایمنی کلی آن توجه داشته‌اند و در این مطالعات عوارض جانبی بسیار کمی از سیاه دانه گزارش شده است. گرچه نادر است، عوارض جانبی احتمالی مصرف سیاه دانه شامل موارد زیر می‌شود:
- تهوع
- نفخ
- هیپوگلیسمی (افت سطح قند خون)
- تحریکات پوستی
- یبوست
- گرفتگی شکم
- سوء هاضمه
این عوارض جانبی خفیف هستند و پس از قطع مصرف سیاه دانه باید رفع شوند. در صورت ادامه پیدا کردن عوارض جانبی یا بدتر شدن آن‌ها به پزشک مراجعه کنید.
موارد احتیاط
گرچه سیاه دانه بی خطر در نظر گرفته می‌شود، برخی افراد باید از مصرف آن اجتناب کنند. به طور کلی، کودکان و بزرگسالان فقط باید سیاه دانه را برای مدت کوتاه و در مقادیر مناسب مصرف کنند. مصرف مقادیر زیاد یا استفاده طولانی‌مدت از سیاه دانه ممکن است خطر عوارض جانبی را افزایش دهد.
زنان باردار یا شیرده باید از مصرف مکمل‌های سیاه دانه خودداری کنند. درحالیکه سیاه دانه مورد استفاده در غذا ممکن است مشکلی نداشته باشد، اطلاعات قابل اعتماد کافی وجود ندارد که بدانیم آیا مقادیر بالاتر سیاه دانه که در مکمل ها وجود دارد، بی‌خطر است. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد سیاه دانه ممکن است انقباضات رحم آهسته کند که می‌تواند برای جنین ضرر داشته باشد.
از آنجا که سیاه دانه ممکن است خطر خونریزی را افزایش دهد، توصیه می‌شود افراد مبتلا به اختلالات خونریزی یا کسانی که در روزهای آینده قرار است تحت عمل جراحی قرار گیرند، آن را مصرف نکنند.
همیشه پیش از مصرف مکمل جدید با پزشک خود مشورت کنید: خصوصا اگر به بیماری خاصی مبتلا هستید یا دارو مصرف می‌کنید.
تداخلات دارویی سیاه دانه
گاهی اوقات مکمل‌ها می‌توانند با داروها، گیاهان دارویی، مواد مغذی یا سایر مکمل‌ها تداخل داشته باشند. این تداخلات ممکن است موجب شود داروها، مواد مغذی یا مکمل‌های دیگر در بدن به درستی عمل نکنند.
سیاه دانه ممکن است با موارد زیر تداخل داشته باشد:
- نوروسک (آملودیپین)
- نئورال، ساندیمون (سیکلوسپورین )
- داروها، گیاهان یا مکمل‌هایی که قند خون را کاهش می‌دهند
- داروها، گیاهان یا مکمل‌هایی که فشار خون را کاهش می‌دهند
- داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی
- داروها، گیاهان یا مکمل‌هایی که سروتونین را افزایش می‌دهند
- داروها، گیاهان یا مکمل‌هایی که لخته شدن خون را کند می‌کنند
- داروهای کاهش‌دهنده فعالیت سیستم عصبی مرکزی
- دیورتیک‌ها
- گیاهان یا مکمل‌هایی که به عنوان آرام‌بخش عمل می‌کنند
- آهن
تداخلات دارویی دیگری نیز ممکن است وجود داشته باشد، بنابراین اگر دارو یا مکملی مصرف می‌کنید، و قصد دارید سیاه دانه مصرف کنید، ابتدا با پزشک خود مشورت کنید.
در صورت مصرف بیش از حد سیاه دانه چه اتفاقی می‌افتد؟
سیاه دانه سمی نیست، ولی باید در حد متعادل مصرف شود. برخی مطالعات حیوانی که به سمیت احتمای سیاه دانه پرداخته اند، دریافته‌اند که دوز ۲٫۴ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن برای موش کشنده است. در فردی با وزن حدود ۶۸ کیلوگرم، این مقدار برابر با ۱۶۳ گرم سیاه دانه است که ۸۱ برابر یا بیشتر از میانگین مقدار توصیه شده برای بزرگسالان است.
به خاطر داشته باشید که مصرف مقادیر بیشتر از حد توصیه‌شده سیاه دانه ممکن است خطر عوارض جانبی همچون گرفتگی یا سوء هاضمه را افزایش دهد.
جمع‌بندی
سیاه دانه گیاهی دارویی است که در انواع مختلف طب جایگزین استفاده می‌شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که سیاهدانه ممکن است برای قند خون، بیماری قلبی، اختلال حافظه، مشکلات پوستی و التهاب مفید باشد. گرچه در بسیاری از موارد برای اثبات اثربخشی سیاهدانه در این موارد به مطالعات بیشتری نیاز است. عوارض جانبی سیاه دانه نادر است، اما ممکن است شامل ناراحتی معده، حالت تهوع و نفخ باشد. سیاه دانه با برخی داروها تداخل دارد، چنانچه داروی خاصی مصرف می‌کنید، در صورت تمایل به مصرف سیاه دانه ابتدا با پزشک مشورت کنید.
منبع: عصر ایران